Θυμικό (Τα ΤΡΙΑ ΜΕΡΗ της ΨΥΧΗΣ κατά ΠΛΑΤΩΝΑ)

Τα ΤΡΙΑ ΜΕΡΗ της ΨΥΧΗΣ κατά ΠΛΑΤΩΝΑ

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα η ψυχή αποτελείται από τρία μέρη:
ΤΟ ΛΟΓΙΣΤΙΚΟ, ΤΟ ΘΥΜΟΕΙΔΕΣ( Η ΘΥΜΙΚΟ Η ΘΥΜΟΣ ) ΚΑΙ ΤΟ ΕΠΙΘΥΜΗΤΙΚΟ

1.ΤΟ ΛΟΓΙΣΤΙΚΟ αφορά στις λογικές λειτουργείες του ανθρώπου.

2.ΤΟ ΘΥΜΟΕΙΔΕΣ αφορά στον συναισθηματικό του κόσμο(δηλαδή στον χώρο της θρησκευτικής πίστης,της ηθικής,των συναισθημάτων,των ιδεολογιών,του θάρους,της αρετής,της ελπίδας,της οργής.Ατης ελευθεριας, της δικαιοσυνης κλπ.
και αυτό εκπηγάζει το σθένος του ανθρώπου.

3.ΤΟ ΕΠΙΘΥΜΗΤΙΚΟ που αφορα στις επιθυμίες του.
''ΩΣ ΑΡΕΤΗ ΤΟΥ ΛΟΓΙΣΤΙΚΟΥ ΜΕΝ Η ΦΡΟΝΗΣΙΣ, ΤΟΥ ΘΥΜΙΚΟΥ ΔΕ Η ΑΝΔΡΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΠΙΘΥΜΗΤΙΚΟΥ Η ΣΩΦΡΟΣΥΝΗ.Ο ΝΟΥΣ ΑΡΧΕΙ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΖΕΙ.ΤΟ ΘΥΜΙΚΟΝ ΥΠΑΚΟΥΕΙ ΚΑΙ ΣΥΝΟΔΟΙΠΟΡΕΙ ΜΕ ΤΟΝ ΝΟΥ ΩΣΤΕ ΝΑ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΔΑΜΑΣΕΙ ΤΟ ΕΠΙΘΥΜΗΤΙΚΟΝ''.

Για να περιγραφεί λοιπόν η μορφή της Ψυχής, ο Πλάτων φτιάχνει έναν δικό του «μύθο»: τον μύθο του άρματος.
Η αντιστροφή του Ερωτα από τη σφαίρα της κοινής ηδονής προς την θέαση του κάλλους επιτυγχάνεται με την παρουσίαση των εσωτερικών δυνάμεων της ψυχής:
Λογιστικό, θυμικό ή βουλητικό και επιθυμητικό.
Η τριχοτόμηση της ψυχής παρουσιάζεται σαν ένα άρμα που το σύρουν δυο άλογα και το διευθύνει ένας ηνίοχος.
Ο ηνίοχος είναι το λογιστικόν, ο νους, τα δυο άλογα είναι το θυμικόν(βουλητικόν) και το επιθυμητικόν. Αυτό το σύμπλεγμα είναι ενιαίο και αδιαίρετο και εναπόκειται στην δεξιοτεχνία του ηνίοχου να κατευθύνει τα άλογα έτσι ώστε να υπάρχει αρμονία.
Ο Νους άρχει και προστάζει.
Το θυμικόν υπακούει και συνοδοιπορεί με τον νου, ώστε να μπορεί να δαμάσει το επιθυμητικόν.
Τότε η Ψυχή απολαμβάνει αρμονία.


Παρά το γεγονός ότι αμφότερα τα μέρη αυτά είναι ζωικά διαφέρουν μεταξύ τους,τόσο λειτουργικά όσο και αξιολογικά.
Τούτο γίνεται φανερό από το γεγονός ότι το θυμικό αν και ζωικό και ά-λογο όπως το επιθυμητικό υπακούει πρόθυμα στο λογιστικό(Ηνίοχο)και λειτουργεί ως συνεργός του για την καθυπόταξη του επιθυμητικού και για την συγκράτηση του άρματος της ψυχής του ανθρώπου.


Επειδή όμως οι λόγοι και τα λελεύσματα με τα οποία το λογιστικό του αρχαίου Έλληνα συγκρατούσε το θυμικό του ήσαν προιόντα των λειτουργειών της λογικής και ως εκ τούτου αντιπροσώπευαν τις άγνωστες μέχρι τότε στην λοιπή ανθρωπότητα-αφηρημένες έννοιες(όπως π.χ ελευθερία,λογική,αρετή, δημοκρατία,ανδρεία,πολιτεία κ.ο.κ)αυτόι οι λόγοι και αυτά τα κελεύσματα ενδυνάμωναν ενίσχυαν και κραταίωναν κατά τρόπο μοναδικό το σθένος του θυμικόυ του.
Εδώ έγκειτε το μυστικό του αρχαιοελληνικού τρόπου του σκέπτεσθαι και του συνειδέναι:σε σύγκριση με το ά-λογο και το παρορμιτικό θυμικό των λοιπών σύγχονών του λαών και κοινωνιών,το θυμικό του αρχαίου Ελληνα,καθοδηγούμενο από το λογιστικό του διαμόρφωσε έναν τύπο ανθρώπου τον οποίον ο Αριστοτέλης αποκάλεσε μεγάθυμο.

Αυτός ο τύπος ανθρώπου ο κατά λόγον άνθρωπος που είθισται να αποκαλούμε Άνθρωπο γεννήθηεκε στην Αρχαία Ελλάδα και διαμόρφωσε πολιτισμί που επετέλεσε επανάσταση στην Ιστορία της Ανθρωπότητας και άλλαξε τον ρουν της Ιστορίας ο ίδιος δε απετέλεσε πρότυπο διαχρονικά και διαπολιτιστικά.

Με σύγχρονους όρους λοιπόν ως Άνθρωπο με κατά λόγον συνείδηση θα ορίζαμε το άτομο που έχοντας επίγνωση της ατομικότητας του εκλογικεύει και συγκρατεί δια του λογιστικού την ζωική του φύση,ώστε αφενός μεν,να μην θυματοποιείται από τους εξουσιαστές που τον εκμεταλλεύονται μέσω αυτής αφετέρου να κατακτά έλλογα και έννομα την ελευθερία του εντός του ορατού του απτού και του λογικά συλληπτου κόσμου.

Βασικός σκοπός των σύγχρονων ψυχοτεχνολογιών λοιπόν είναι η παύση της λειτουργείας του λογιστικού μέρους της ψυχής του δυτικού ανθρώπου ώστε αφενός μεν το θυμικό του αφελές από την φύση του να παρασυρθεί από τους υποβολιμαίους λόγους και τα κελεύσματα της Νέας Εποχής αφετέρου δε ο άνθρωπος να υποδουλωθεί στο επιθυμητικό του.

Πλάτων και Ασυνείδητο.

Ο Πλάτων είχε αναφερθεί και σε έναν άλλο πιο σκοτινό χώρο:τον χώρο των κτηνώδων επιθυμιών που κατά πάσ πιθανότιτα υπάρχουν στον καθένα αλλά επειδή υποτάσσονται από τους νόμους και τις καλύτερες επιθυμίες μαζί με την λογική σε μερικούς από τους ανθρώπους εκλείπουν παντελώς η απομένουν λίγες και ανίσχυρες ενώ σε άλλους γίνοντα υσχυρότερες και περισσότερες.

Οι σκοτεινές αυτές επιθυμίες που ξεσηκώνονται στον ύπνο μας όταν το άλλο μέρος της ψυχής γαληνεύει εκείνο δηλαδή που είναι λογικό και ήμερο και που κυβερνάει ενώ το άλλο το κτηνώδες και άγριο μέρος αφού κορεσθεί από φαγητά η από μέθη σκιρτά και παραμερίζοντας τον ύπνο ζητάει να φύγει και να ικανοποιήσει απόλυτα τις ορέξεις του..ξέρεις καλά πως σε μία τέτοια περίπτωση τολμά να κάνει τα πάντα σαν να έχει απελευθερωθεί και απαλλαγεί από κάθε ντροπή και φρόνηση.

Υπό το κράτος αυτών των κτηνωδών και άγριον επιθυμιών ο άνθρωπος στα όνειρά του δεν διστάζει καθόλου να επιχειρήσει με την φαντασία του να συνευρεθεί με οποιονδήποτε από τους ανθρώπους,να διαπράττει μιαρά εγκλήματα και να μην απέχει από κανένα είδος τροφής και με μια λέξη δεν αφήνει καμιά ανοησία η αδιαντροπιά.

Έν ολίγοις ο Πλάτων είχε εντοπίσει τον χώρο του ασυνειδήτου και των ενστίκτων.
ΕΝΏ μετά τον Πλάτωνα ο Πλωτίνος στις Εννεάδες του είχε εντοπίσει την ασυνείδητη σκέψη παρατηρώντας ότι:άλλο είναι η σκέψη και άλλο η αντίληψη της σκέψης και σκεπτόματε μεν πάντοτε αντολαμβανόμαστε δε όχι πάντοτε.
Αυτή η χωρίς αντίληψη σκέψη ίναι η περίφημη διαίσθηση την οποίαν τόσο εξιδανικεύει η Νέα Εποχή.Τα σύνορα της λογικής.

Ωστόσο αν τον 40 π.χ αιώνα ο Πλάτων είχε εντοπίσει τα κατώτατα σύνορα της εμβέλειας της λογικής-πέραν και κατώθεν των οποίων ελλοχεύουν οι δυνάμεις του ασυνείδητου-κατά τους επόμενους τέσσερεις αιώνες ο λοιπός ελληνικός κόσμος δυνειδητοποίησε τα ανότατα συνορά της δηλαδή το πεπερασμένο της:

Ο ελληνικός...κόσμος,φθάνοντας ύστερα από ια φωτεινή τροχιά στο σύνορο της λογικής είχε αρχίσει να διαβλέπει ότι πέρα από αυτήν εκτείνεται ο ανεξερεύνητος χώρος του αρρήτου.Και έφθασε στη συνειδητιποίηση ότι σε αυτό τον χώρο ήταν αδύνατο να διεισδύσει με τις δικές του δυνάμεις.
Αυτός ακριβώς ο χώρος του αρρήτου διανοίχθηκε στν ανθρωπότητα με την έλευση του Ιησού Χριστού μας στον κόσμο.

Αυτός εισήγαγε μια πρωτοφανή στην Ιστορία της Ανθρωπότητας έννοια και πρακτική:
την αγάπη και το εξαυτής απορρέον έλεος.

Τόσο η αγάπη και το έλεος όσο και η χριστιανική περί κόσμου αντίληψη εγέννησαν ένα νέο είδος σκέψης:την υπερ-λογική σκέψη.

Η υπερ-λογική σκέψη αποκλειστικό γνώρισμα της χριστανικής πίστης υπερβαίνει τα σύνορα της λογικής χωρίς ωστόσο να τα παραβιάζει.Ανιθέτως χρησιμοποιεί την λογική βασανιστικά προκειμένου να εμπεδώσει της υπερλογικές έννοιες της χριστανικής περί ανθρώπου και περί κόσμου αντίληψης και πίστης.

Και το κυριώτερο διαμορφώνει στην ανθρώπινη συνείδηση το καθεστώς της ένθεης λογικότητας.
Η σταθερότητα και το αμετακίνητο στην αίσθηση και επίγνωση της ένθεης λογικότητας(logosnost)του κόσμου χαρακτηρίζει τους αγγέλους και τους αγίους.

Πλήρης απουσία αυτής της αισθήσεως και της επιγνώσεως χαρακτηρίζει τους δαίμονες και τους ανθρώπους τους πωρωμένους στο κακό.

Αμφιταλάντευση σε αυτή την αίσθηση είναι ο κλήρος των ολογόπιστων ανθρώπων.
Ο παράδεισος συνιστάται στην σταθερή και αμετακίνητη αίσθηση και επίγνωση της ένθεης λογικότητας του κόσμου που δημιουργήθηκε από τον Θεό Λόγο.

Ο διάβολος γιαυτό είναι διάβολος γιατί ολοκληρωτικά και αιώνια αρνείται την λογικότητα και λογική στον κόσμο.

ΤΟ ΛΟΓΙΣΤΙΚΟΝ, Ο ΝΟΥΣ

είναι το τμήμα της Ψυχής που σκέπτεται και έχει τη γνώση, θεωρητική και ηθική/πρακτική. Είναι το κέντρο της πνευματικής και ηθικής προσωπικότητας, η ουσία του ανθρώπου. Είναι ο Νους της Ψυχής, με πρωταρχική αρετή την σύνεση. Το ανώτερο μέρος της Ψυχής. Είναι ο ηνίοχος του άρματος.
Βασική πεποίθηση του Πλάτωνα αλλά και όλης της ελληνικής φιλοσοφίας είναι ότι ο Νους είναι απ’ όλα τα ανθρώπινα η ανώτερη αξία. Αυτός είναι που μεταβάλλει το χάος σε κόσμο, την αταξία σε τάξη, την έλλειψη μέτρου σε μέτρο. Αυτός είναι που δημιουργεί αρμονία.

Μόνον ο νους μπορεί να φέρει ενότητα μέσα στον κόσμο των επιθυμιών, δηλαδή ενότητα νόμου..

ΤΟ ΘΥΜΟΕΙΔΕΣ Η ΘΥΜΙΚΟΝ Η ΒΟΥΛΗΤΙΚΟΝ

είναι το μέρος της ψυχής που έχει να κάνει με την δύναμη, την τιμή και την δόξα, που υποστηρίζει το δίκαιο και αποκρούει το άδικο. Συγγενεύει περισσότερο με το λόγο, τη λογική σε σχέση με το επιθυμητικό και γι αυτό ενισχύει τη νόηση στον αγώνα της κατά της επιθυμίας.
Πρωταρχική του αρετή είναι η καρτερικότητα, το κουράγιο που ολοκληρώνεται με την υπακοή στο νου.
Είναι το καλό άλογο του μύθου του άρματος της ψυχής.

ΤΟ ΕΠΙΘΥΜΗΤΙΚΟΝ

είναι η έδρα των κατώτερων ορμών και επιθυμιών: αυτοσυντήρηση, διαιώνιση του είδους, τάση για πλούτο, φαγητό, ποτό. Γνωρίσματα της επιθυμίας είναι η οξύτητα των αισθήσεων που μπορεί να οδηγήσει σε απληστία για τα υλικά αγαθά.
Είναι το «κακό» άλογο του μύθου.

Τα τρία μέρη της ψυχής είναι συμπληρωματικά μεταξύ τους και αλληλέγγυα. Το κάθε μέρος θα πρέπει να επιτελέσει με τον καλύτερο τρόπο τη λειτουργία του για την ισορροπία του συνόλου και κάτω από την υψηλή εποπτεία της λογικής.

Το κακό δεν βρίσκεται μέσα σ’ ένα από τα μέρη αλλά στην αταξία ανάμεσα στα μέρη. Με την κυριαρχία του ορθού λόγου, του ηνίοχου, έχουμε ευταξία.

Αν το κακό άλογο επιβάλλει την κυριαρχία του τότε η ηδυπάθεια θα επικρατήσει πάνω στο κουράγιο. Επεκτείνοντάς το στην διακυβέρνηση μιας πόλης ή μιας χώρας, αν οι πολιτείες αφεθούν στον πειρασμό της δύναμης ή του χρήματος τότε όλο το πολιτειακό άρμα τραντάζεται.
Από τις τρεις αυτές δυνάμεις μόνο το λογιστικόν είναι θεϊκό και αθάνατο. Τα άλλα δύο είναι γήινα, θνητά.

Το επιθυμητικό κατακερματίζει την ψυχή, ενώ ο νους την ενώνει. Αλλά ψυχή είναι και το επιθυμητικό και ο νους. Η αντίθεση αυτή είναι η πιο βαθιά αντινομία της ψυχής και φαίνεται πως είναι αγεφύρωτη. Πράγματι, μόνον όταν ο νους ημερώσει το πάθος της επιθυμίας, είναι δυνατή η γεφύρωση. Και τότε όμως δεν θα είναι απόλυτη, γιατί η επιθυμία είναι ακοίμητη, και μπορεί ανά πάσα στιγμή, όταν βρει την ψυχή αφρούρητη από το νου, να σπάσει την εξουσία του νου και να αρχίσει πάλι την πολυκίνητη και πολύμορφη ζωή της.

Σωφροσύνη είναι ο μετριασμός της ορμής, του πάθους και γενικά της επιθυμίας από το νοητικόν.
Ο Νους ημερώνει το πάθος χωρίς να το καταδυναστεύει. Νους και πάθος είναι συνάλληλοι συντελεστές για την οικοδόμηση της προσωπικότητας.

Η επιθυμία θα πρέπει να υψωθεί στην καθαρότητα και αντικειμενικότητα του Νου και να λάβει απ’ αυτόν νόημα και μορφή. Ούτε θα παραμείνει άναρχη, όπως ήταν προτού έρθει σε επαφή με το Νου, αλλά ούτε και θα γίνει υπόδουλη. Θα μεταπλαστεί από τη δύναμη του νου, θα εξευγενιστεί μέσω της επιστήμης, της μουσικής και της παιδείας γενικότερα. Ο Νους δεν προσπαθεί να αφανίσει την επιθυμία αλλά να την πειθαρχήσει. Δεν προσπαθεί να επιβάλλει την εξουσία του, αλλά πασχίζει για την αναγνώριση της εξουσίας του από τους αρχόμενους, δηλαδή τις αισθήσεις.

Η Ψυχή διαθέτει φτερά. Είναι ένα φτερωτό άρμα.
Μια διαρκής εναλλαγή εικόνων και κίνησης: από το άρμα της Ψυχής με τα δυο άλογα στην κυκλική χορεία των θεών, από τον κυκλικό αυτό χορό στην μετεμψύχωση, από την πτώση των ψυχών στο φύτρωμα των φτερών και πάλι στο άρμα της Ψυχής.

Εν τέλει, αυτό το γλίστρημα, η ταλάντευση, η πτώση, το σήκωμα, η ανόρθωση είναι η μορφή της κίνησης της ίδιας της θείας μανίας του Ερωτα.
Μέσα στην ανθρώπινη οντότητα μια διαρκής σύγκρουση: οι απολλώνιες δυνάμεις της Ψυχής, το Φως και ο Νους, ο ηνίοχος της Ψυχής, έρχονται σε αντιπαράθεση με τις άλλες δαιμόνιες δυνάμεις, τις άκαμπτα διονυσιακές..

Θυμικό και συναισθήματα

Μεταξύ του σώματος και της «ψυχής» παρεμβάλλεται το νευρικό σύστημα. Το εξαιρετικό αυτό δημιούργημα της φύσης, είναι κατά κύριο λόγο υπεύθυνο γι’ όλα αυτά που σκεφτόμαστε και νιώθουμε. Σε συνδυασμό με το σύστημα των ορμονών (το ενδοκρινικό) μας κάνει, όπως και όλα τα θηλαστικά, έτοιμους στο να αναζητήσουμε τροφή, φίλους και ερωτικούς συντρόφους, να παλέψουμε για να υπερασπιστούμε το σπίτι μας, να μεγαλώσουμε σωστά τα παιδιά μας, να διαισθανόμαστε κινδύνους, να πενθούμε όταν χάνουμε δικούς μας, να δενόμαστε συναισθηματικά με ζώα κ.α.

Το νευρικό σύστημα επιτελεί εκπληκτικά πολλές λειτουργίες. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οργανώνεται και λειτουργεί ανάλογα με ένα κράτος! Παραδείγματα μπορούμε να βρούμε πολλά, όπως:
•Σπίτια: τα νευρικά κύτταρα, όπου το καθένα φροντίζει για την επιβίωση, διατροφή και ανάπτυξη του.
•Βουλή: στον προμετωπιαίο λοβό λαμβάνονται οι βασικές αποφάσεις τύπου Ναι /Όχι, αντίστοιχα με την ψηφοφορία της Βουλής.
•Σύνταγμα: υπάρχουν κανόνες που σπανίως καταπατούνται, όπως αυτοί που έχουν να κάνουν με την επιβίωση του οργανισμού που παραμένουν ως έχουν για όλη τη ζωή (π.χ. όταν δεν αναπνέουμε, κάνουμε ότι μπορούμε για να το αποκαταστήσουμε).
•Στρατό: το ανοσοποιητικό σύστημα σε επίπεδο οργανισμού, και το μυϊκό σε επίπεδο ατόμου, προστατεύουν όλον τον οργανισμό από εξωτερικές απειλές και επιθέσεις.
•ΜΜΕ με δημοσιογράφους: από τα άπειρα που συμβαίνουν σε έναν εγκέφαλο, κάθε στιγμή, δίνεται προσοχή σε λίγα μόνο γεγονότα, με ανάλογο τρόπο αυτού που συμβαίνει στα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων και την επιλογή των θεμάτων στις εφημερίδες.
•Διαδίκτυο: τα σπίτια – κύτταρα είναι συνδεδεμένα μεταξύ τους και επικοινωνούν.
•Πλανόδιους που πωλούν τρόφιμα και είδη σπιτιού: η κυκλοφορία του αίματος φέρνει χρήσιμες ύλες στην «αυλή» των κυττάρων και αυτά με ενεργειακό κόστος τις παραλαμβάνουν.
•E-mail: τα μηνύματα στέλνονται σε συγκεκριμένα κύτταρα – στόχους, τα οποία αφού «διαβάσουν» το μήνυμα, παρέμβουν ή όχι, το προωθούν σε άλλη ομάδα – στόχο για περαιτέρω προώθηση και αλλαγή.
•Τόπους διακοπών: ερεθισμός συγκεκριμένων περιοχών προκαλεί συναισθήματα ευφορίας και ξεκούρασης. Τέτοιος ερεθισμός μπορεί να γίνει με χρήση αλκοόλ, κατάλληλης μουσικής, spa κ.λπ.

Η βασική λειτουργία του νευρικού συστήματος είναι πολύ απλή και πραγματοποιείται σε τρία στάδια.

1. Προσλαμβάνει ερεθίσματα (πέντε αισθήσεις, πόνος, θερμοκρασία, στάση).
2. Επεξεργάζεται τα ερεθίσματα (μέσω πολύπλοκων δικτύων και κέντρων).
3. Απαντά στα ερεθίσματα (με κίνηση, δράση, λόγο, σκέψη κ.α.).

Διαφορετικά ερεθίσματα γίνονται αντικείμενο επεξεργασίας από διαφορετικά εγκεφαλικά κέντρα. Ακολουθούν μερικά παραδείγματα:

Αυτοσυντήρηση - Αμυγδαλή και Ιππόκαμπος

Άγχος, φόβος - Αμυγδαλή και Προμήκης Μυελός

Σεξουαλική διέγερση, ευχαρίστηση - Έλικα προσαγωγίου και Διάφραγμα

Κοινωνική συμπεριφορά - Υποθάλαμος και Πρόσθιος θάλαμος

Πλείστες άλλες συμπεριφορές προκαλούνται από συνδυασμούς νευροδιαβιβαστών (ουσιών του νευρικού συστήματος) και ορμονών. Μερικά παραδείγματα:

Α) Ορμόνες και Έρωτας. Όταν ο Έρωτας εμφανίζεται….

•Η τεστοστερόνη των αντρών πέφτει ενώ των γυναικών ανεβαίνει, έτσι ώστε τα επίπεδα να συγκλίνουν. Οι άντρες «γλυκαίνουν» και οι γυναίκες συμπεριφέρονται πιο επιθετικά και κατακτητικά.
•Έκκριση Ντοπαμίνης. Η ντοπαμίνη κάνει τους ανθρώπους να απολαμβάνουν, να εκστασιάζονται και να παθιάζονται.
•PEA και Νοραδρεναλίνη (έως 3 μήνες). Συντελούν επίσης στην έξαρση πάθους και δυνατών συγκινήσεων.
•Ωκυτοκίνη (έως 18 – 30 μήνες). Η σημαντικότατη αυτή ορμόνη κρατά τα αρσενικά (χελιδόνια, ανθρώπους) έως και 30 μήνες στη φωλιά, προκειμένου τα μικρά να μπορούν να ζήσουν αυτόνομα. Για τα περισσότερα είδη, τότε σταματά και ο ρόλος του «πατέρα», ο οποίος και εγκαταλείπει τη φωλιά.
•Προλακτίνη. Η θέα των παιδιών προκαλεί στον «πατέρα» την έκκριση της συγκεκριμένης θηλυκής ορμόνης. Με αυτόν τον τρόπο η συμπεριφορά του γίνεται πιο περιποιητική και η τεστοστερόνη του πέφτει, έτσι ώστε να μην επιθυμεί συνεύρεση με άλλα θηλυκά.

Β) Επιθετικότητα. Η επιθετικότητα μπορεί να προκληθεί από:

•Κροταφική Επιληψία (επιθετικότητα, θρησκευτικές εμπειρίες).
•Απειλή της φωλιάς (θηλυκό / απόγονοι), και λιγότερο από απειλή της τροφής.
•Προσβολή αμυγδαλής (π.χ. η λύσσα που προσβάλλει την αμυγδαλή προκαλεί μαινόμενη βίαιη συμπεριφορά).
•Μειωμένη κυκλοφορία σεροτονίνης. Η μείωση της συγκεκριμένης ουσίας συσχετίζεται με επιθετικότητα (κάτι που μπορεί να προκληθεί και από τη μείωση των κοινωνικών επαφών), αυτοκτονικές τάσεις, βίαιες επιθέσεις και εμπρησμούς.

Γ) Εφηβεία.

· Από τα 13 του περίπου χρόνια, ο έφηβος που αναπτύσσεται σωματικά, οργανικά κι αλλάζει ψυχολογικά, είναι σε μία μετέωρη κατάσταση. Το σώμα διαφοροποιείται, οι ορμόνες του δημιουργούν εξάρσεις και μεταπτώσεις. Η υπόφυση λειτουργεί όλο και πιο πολύ και οι σεξουαλικές ορμόνες επηρεάζουν τον οργανισμό βαθύτατα. Οι σμηγματογόνοι αδένες εργάζονται εντατικά κι η εφίδρωση είναι αυξημένη. Ο έφηβος συχνά βιώνει ψυχική ένταση, άλλοτε θέλει να απομονώνεται και συχνά γίνεται επιθετικός.

Δ) Οιστρογόνα.

•Οι γυναίκες που έχουν ψηλά επίπεδα οιστρογόνων στο αίμα τους με αυξημένη γονιμότητα κατά τη διάρκεια του ορμονικού τους κύκλου, είναι ανταγωνιστικές και μειώνουν περισσότερο άλλες γυναίκες. Στη φάση του κύκλου τους με χαμηλότερα επίπεδα οιστρογόνων και μειωμένη γονιμότητα είναι λιγότερο επικριτικές για την εμφάνιση και ελκυστικότητα άλλων γυναικών.

Ε) Πείνα.

•Η πρόσληψη των θερμίδων εξαρτάται και καθορίζεται από το αίσθημα της πείνας, και το αίσθημα του κορεσμού. Το πρώτο είναι ένα αρχέγονο αίσθημα που εμφανίζεται με τη λειτουργία ενός νευρικού κέντρου που εντοπίζεται στον υποθάλαμο του εγκεφάλου, κατά την επίδραση ερεθισμάτων που ακόμα δεν είναι επακριβώς γνωστά και ξεκάθαρα. Το αίσθημα του κορεσμού είναι επίσης ένα αρχέγονο αίσθημα, και συνίσταται στην αίσθηση ότι έχουμε χορτάσει και δεν θέλουμε να συνεχίσουμε να τρώμε. Αυτό το αίσθημα, όπως και εκείνο της πείνας, εμφανίζεται με τη λειτουργία ενός άλλου νευρικού κέντρου, που και αυτό εντοπίζεται στον υποθάλαμο του εγκεφάλου.

ΣΤ) Γεννητικές ορμόνες.

•Στον άνθρωπο, ένα από τα σημαντικότερα ορμονικά συστήματα που επηρεάζουν το μεταβολισμό και τη λειτουργία διαφόρων ιστών, οργάνων και συστημάτων, καθώς και τη ψυχολογία και τη συμπεριφορά του ατόμου, είναι εκείνο των γεννητικών ορμονών. Ιδιαίτερα στη γυναίκα, το σύστημα των γεννητικών ορμονών παρουσιάζει μέγιστο ενδιαφέρον, γιατί με κεντρικό άξονα αυτό το σύστημα, οικοδομείται τόσο η βιολογική υπόσταση της γυναίκας, όσο και η ψυχοσύνθεση και η ψυχολογία της συμπεριφοράς της ως μονάδας μέσα στον περίγυρό της και, γενικότερα, μέσα στο κοινωνικό σύνολο.

Ζ) Αναβολικά.

· Οι επιπτώσεις από τη χρήση στεροειδή αναβολικών που έχουν ως κύριο συστατικό την τεστοστερόνη προκαλούν συμπτώματα στη συμπεριφορά του ατόμου που τα καταναλώνει είναι ανεξέλεγκτη επιθετικότητα, απότομες και συχνές αλλαγές της ψυχικής διάθεσης, ευερεθιστικότητα, επιθετικότητα, μείωση της ικανότητας κρίσης, προβλήματα ύπνου, ψευδαισθήσεις, παράνοια. Επίσης η κατάθλιψη μετά από τη διακοπή των στεροειδών αναβολικών έχει συσχετισθεί με αυτοκτονίες.

Από τα ανωτέρω παραδείγματα φαίνεται ότι πολλές αλλαγές στο βίωμα και στη συμπεριφορά μας προκαλούνται από την επίδραση ποικίλων ορμονών, και μάλιστα ανεξάρτητα από τη θέληση μας. Όλες αυτού του τύπου οι ρυθμιστικές διεργασίες έχουν διαμορφωθεί με το πέρασμα των αιώνων και έχουν «αποθηκευτεί» ως αυτόματες αντιδράσεις στις συμπεριφορές όλων των θηλαστικών. Εμείς οι άνθρωποι, ως θηλαστικά, σε μικρό βαθμό κάθε φορά μπορούμε να αλλάξουμε κάποια από τις συμπεριφορές αυτές μέσω των ανώτερων γνωστικών λειτουργιών μας (σκέψη, κρίση, φαντασία κ.α.). Έτσι μπορούμε να πούμε ότι συνήθως «η καρδιά είναι πιο δυνατή από τη λογική».

Αυτά που νιώθουμε επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας και αντίστροφα αυτά που αντιλαμβανόμαστε από το κοινωνικό μας περιβάλλον επηρεάζουν τα συναισθήματα μας. Υπάρχει σε μεγάλο βαθμό αλληλεξάρτηση, φυσικά όχι απόλυτη. Ένας από τους πιο πετυχημένους εμπορικά συγγραφείς ψυχολογικών βιβλίων, ο Goleman, με τη «Συναισθηματική Νοημοσύνη», εξέθεσε πολλούς τρόπους ώστε με την παρέμβαση της σκέψης να αποσυνδέουμε την επιρροή του κοινωνικού στο συναισθηματικό και αντίστροφα του συναισθηματικού στο κοινωνικό.

Συναισθήματα και κοινωνική συμπεριφορά

Η ανάπτυξη των συναισθημάτων ξεκινά με σιωπηλό και αφανή τρόπο από τις πρώτες στιγμές της γέννησης του βρέφους. Τους πρώτους μήνες, ο σκοπός είναι το να επιτευχθεί σταθερότητα στη συναισθηματική κατάσταση. Στους επόμενους μήνες τα συναισθήματα εκφράζονται ώστε να δοθεί έμφαση στην ενδυνάμωση και σφυρηλάτηση των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων. Στο τέλος του πρώτου χρόνου το κεντρικό ζήτημα γίνεται η προσκόλληση. Το επόμενο στάδιο είναι αυτό της ανάπτυξης ενός αυτόνομου συστήματος συναισθηματικής ρύθμισης. Το άτομο αρχίζει να δημιουργεί και να νοιώθει την ύπαρξη ενός αυτόνομου εαυτού.

Η εκπαίδευση στα συναισθήματα είναι αναγκαστικό προϊόν της σπουδαιότατης διαδικασίας της προσκόλλησης που είναι χαρακτηριστικό όλων των θηλαστικών. Τα μικρά θηλαστικά λόγω της προσκόλλησης θέλουν να μένουν κοντά στις μητέρες τους, διαμαρτύρονται έντονα όταν κάποιος τα απομακρύνει και το κλάμα τους να κινητοποιεί τη μητέρα στο να τα φροντίσει. Η διαδικασία αυτή, και η έκβαση της, είναι κεντρική για τη δόμηση της συναισθηματικής υγείας και χαρτογραφεί ένα εσωτερικό μοντέλο των μελλοντικών σημαντικών σχέσεων με τα άλλα άτομα. Σε περιπτώσεις έλλειψης ή διαταραχής της διαδικασίας, τα νεαρά άτομα παρουσιάζουν ευπάθεια σε στρες και δυσκολίες αργότερα στη ζωή τους.

Οι έρευνες δείχνουν ότι μετά το τέλος αυτής της διαδικασίας δημιουργούνται τρεις τύποι συναισθηματικής λειτουργίας:

Α) Ασφαλής προσκόλληση: φυσιολογικός βαθμός δυσφορίας στην απουσία της μητέρας. Οι ενήλικες με ασφαλή προσκόλληση έχουν μια γενικά αισιόδοξη στάση στις σχέσεις τους και βιώνουν μεγαλύτερη ικανοποίηση και προσαρμογή στις ερωτικές τους σχέσεις. Αισθάνονται άνετα με την εγγύτητα και την ανεξαρτησία και είναι πιθανό να δημιουργούν σχετικά σταθερές, μακροχρόνιες και ικανοποιητικές σχέσεις. Τα άτομα αυτά έχουν γενικά θετική εικόνα για τον εαυτό τους και τους άλλους. Θεωρούν τους εαυτούς τους συμπαθείς και άξιους αγάπης, διαθέτουν αυτοπεποίθηση και είναι κοινωνικά επιδέξιοι, ενώ μπορούν να χειριστούν τα αρνητικά συναισθήματα με εποικοδομητικό τρόπο.

Β) Αποφεύγουσα προσκόλληση: προκαλείται από τη συχνή μη – διαθεσιμότητα του γονέα. Τα παιδιά δεν ενοχλούνται από την απουσία της μητέρας. Οι ενήλικες με αποφεύγουσα προσκόλληση είναι λιγότερο πιθανό ν' αναζητούν την εγγύτητα και να μοιρασθούν προσωπικές τους πληροφορίες, δεν δείχνουν ανάγκη για κοντινές συναισθηματικές σχέσεις, επιθυμούν μεγάλο επίπεδο ανεξαρτησίας και φαίνεται να έχουν μια θετική εικόνα για τον εαυτό τους και αρνητική εικόνα για τους άλλους, αδιαφορώντας για το αν εκείνοι θα τους δεχτούν ή θα τους απορρίψουν. Έχουν μια γενικά αρνητική εικόνα για την ανθρώπινη φύση, θεωρώντας ότι δεν μπορεί κανείς να εμπιστεύεται και να βασίζεται πάνω στους άλλους.

Γ) Αγχώδης προσκόλληση: προκαλείται από την έλλειψη σταθερής συμπεριφοράς του γονέα. Έντονη διαμαρτυρία στην απουσία του γονέα. Οι ενήλικες με αγχώδη προσκόλληση έχουν έντονη επιθυμία για εγγύτητα και δεν διαθέτουν αυτοπεποίθηση, φοβούνται την απόρριψη και την εγκατάλειψη και είναι επιρρεπείς σε κρίσεις ζήλιας και θυμού απέναντι στο σύντροφό τους. Στις σχέσεις τους είναι ιδιαίτερα εκφραστικοί, αγχώδεις και παρορμητικοί. Βιώνουν συχνούς χωρισμούς και επανασυνδέσεις. Οι ενήλικες με αγχώδη προσκόλληση έχουν μια αρνητική εικόνα εαυτού, ενώ η εικόνα τους για τους άλλους είναι ασταθής. Αν και φαίνονται θετικοί προς τους άλλους, δύσκολα θα πιστέψουν ότι οι άλλοι έχουν καλές προθέσεις απέναντί τους, ενώ έχουν μια πιο αρνητική εικόνα για την ανθρώπινη φύση γενικότερα. Γενικά, τα άτομα αυτά αναζητούν υψηλά επίπεδα εγγύτητας και ανταπόκρισης από τους άλλους και αξιολογούν την εγγύτητα αυτή ως πιο σημαντική από τη δική τους ανεξαρτησία.

Τα συναισθήματα προκαλούν συμπεριφορές όπως υπεράσπιση του «ζωτικού χώρου», της κοινωνικής θέσης, ή αμφισβήτησης της ιεραρχίας. Τα συναισθήματα έχουν νευροβιολογική βάση, έτσι που αν αλλάξουμε τους νευροδιαβιβαστές κάποιου να παρατηρήσουμε αλλαγές και στη συμπεριφορά του. Όπως είπε ο ερευνητής Lutz, οι συναισθηματικές ζωές των ατόμων δεν είναι τίποτε περισσότερο από τις κοινωνικές τους ζωές. Στις ζωές μας υπάρχουν φίλοι και σχέσεις, συμμαχίες και ιεραρχίες δύναμης. Τα μηνύματα που εκπέμπονται στο κοινωνικό μας περιβάλλον μεταδίδονται μέσω εκφράσεων, χειρονομιών, έντασης στης φωνής κ.λπ.

Υπάρχει ένα σετ από βασικά συναισθήματα που έχουν βιολογική βάση π.χ. χαρά και λύπη. Η έκφραση των συναισθημάτων εξαρτάται από το κοινωνικό πλαίσιο που ζει το άτομο, π.χ. το αν και πότε το κάθε συναίσθημα μπορεί να εκδηλωθεί, να συγκρατηθεί, να ουδετεροποιηθεί ή να «μασκαρευτεί». Συναισθήματα είναι οι δεσμοί κοινωνικής αλληλεπίδρασης που ενώνουν τα άτομα σε ιστορίες και σενάρια ζωής όπου εκτυλίσσονται αμοιβαία τρυφερότητα, σεξουαλική επαφή, κυριαρχία και υποτακτικότητα, αντίδραση στην έξωθεν επίθεση, φροντίδα για τα νήπια κ.α.

Τα θετικά συναισθήματα της στοργής, της ευγνωμοσύνης, συμπάθειας, συμπόνιας είναι η «κόλλα» της κοινωνίας. Η αποφυγή της ντροπής και η επιδίωξη της ευγένειας δομεί την κοινωνική συμπεριφορά.

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος μπορεί να διαχειριστεί περί των 150 κοινωνικών σχέσεων. Τα μικρά χωριά και οι στρατιωτικοί σχηματισμοί των λόχων περιέχουν περίπου αυτόν τον αριθμό ατόμων.

Τα συναισθήματα του βρέφους αποτελούν τις πρώτες προσπάθειες επικοινωνίας με αυτούς που το φροντίζουν. Σηματοδοτούν την ανάγκη για φαγητό, ζεστασιά, επαφή, αγάπη. Τα συναισθήματα δίνουν αξία (θετική /αρνητική) και προτεραιότητα (επείγοντα, αδιάφορα) σε σκέψεις, δράσεις, σχέδια για το μέλλον. Συνοδεύονται από εκφράσεις και σωματικές αλλαγές (π.χ. πίεση, κλάμα).

Οι περισσότερες διαστάσεις και χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, εξ ορισμού, είναι συναισθηματικά και κοινωνικά. Γενετικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας είναι η προσκόλληση και η μητρική φροντίδα. Οι υπόλοιπες γενετικές επιρροές, όπως η στοργή, η ντροπή ή η επιρρέπεια σε θυμό δεν είναι σαφείς.

Σύμφωνα με την άποψη ότι τα χαρακτηριστικά και οι διαστάσεις της προσωπικότητας είναι σχετικά σταθερές στη διάρκεια της ζωής ενός ατόμου, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι ενδεχομένως και να κληρονομούνται. Σύγχρονες μελέτες δείχνουν ότι η εξωστρέφεια και ο νευρωτισμός δείχνουν κάποια κληρονομικότητα.

Η ποικιλομορφία των χαρακτηριστικών της προσωπικότητας είναι ένας εξελικτικός μηχανισμός, και έτσι, ενώ όλοι οι άνθρωποι έχουν την ικανότητα για φόβο, κάποια άτομα εξελίσσονται σε ντροπαλά, άλλα σε «φοβητσιάρικα» και άλλα σε «ατρόμητα». Αυτές οι διαφορές χτίζονται από την προσωπική εμπειρία και την αλληλεπίδραση με το περιβάλλον.

Βασικές διαστάσεις των συναισθημάτων

Παρά το ότι τα χαρακτηριστικά του ταμπεραμέντου υπάρχουν, αυτά μεταλλάσσονται σημαντικά από τις εμπειρίες και το ιστορικό των στενών μας σχέσεων.

Εμείς ως άνθρωποι βασιζόμαστε ο ένας στον άλλο, μιας και μέσω των ομάδων μπορούμε να επιτύχουμε στόχους που μόνοι μας δε θα μπορούσαμε. Από την άλλη ο καθένας μας ζει σε ένα ξεχωριστό σώμα, και ακόμη και αν συνεργαζόμαστε στις πιο αλληλοεξαρτώμενες κοινωνίες, ο καθένας μπορεί να έχει διαφορετικούς στόχους. Όταν λοιπόν οι πόροι στο περιβάλλον μιας ομάδας ανθρώπων μειώνονται, τότε δημιουργούνται διεκδικήσεις και μάχες για την κατοχή υλικών και συμβολικών πραγμάτων.

Από τις κοινωνικές αυτές συνθήκες προκύπτουν και τα κύρια συναισθήματα, θετικά και αρνητικά. Τα δύο κύρια συναισθήματα (αγάπη και μίσος) έχουν βρεθεί στις περιγραφές των περισσοτέρων φιλοσοφικών αναλύσεων για τη φύση του ανθρώπου. Τα συναισθήματα της αγάπης και της εχθρότητας μας βοηθούν να προσανατολιζόμαστε κάθε στιγμή στη γεωγραφία των αλληλεπιδράσεων.

Τα συναισθήματα αναδύονται όταν αλλάζει η θέση κάποιου στη γεωγραφία των αλληλεπιδράσεων. Η κατακτητικότητα εκδηλώνεται με συναισθήματα θυμού και περιφρόνησης. Τα συναισθήματα της απειλής είναι αυτά του φόβου και του άγχους. Η Επιθετικότητα (το μίσος) οδηγεί στον έλεγχο του Άλλου, ανεξάρτητα από τη θέληση του.

Τα θετικά συναισθήματα (αγάπη, στοργή, υποστήριξη) όταν μας δίνονται γίνονται αντιληπτά ως ευτυχία. Η Αποδοχή οδηγεί στη συνεργασία. Είναι μία καλή υπόθεση, ότι το δόσιμο φροντίδας βασίζεται στην εμπειρία του να έχει υπάρξει μία καλή διαδικασία προσκόλλησης, στη βρεφική ηλικία ή αργότερα. Το ίδιο μπορεί να υποτεθεί και για την ερωτική αγάπη μεταξύ ενηλίκων.

Αλλά ποιοι είναι οι κύριοι παράγοντες που καθορίζουν αυτά τα σπουδαιότατα τμήματα λειτουργίας της ψυχής μας; Ούτε λίγο, ούτε πολύ η απάντηση περιλαμβάνει τρεις βασικότατες μας ανάγκες: την ανάγκη για αγάπη, την ανάγκη για έλεγχο /κυριαρχικότητα και την ανάγκη για δύναμη. Οι λεπτομέρειες της συμπεριφοράς μας πάντα ανάγονται σε αυτούς τους τρεις καταλυτικούς πυλώνες της ψυχικής μας λειτουργίας.

Η ανάγκη για αγάπη

Η ανάγκη του κάθε θηλαστικού στο να είναι μέλος μιας ομάδας και να αναγνωρίζεται ως τέτοιο από τα υπόλοιπα μέλη, είναι ζήτημα ζωής και θανάτου. Αυτό ισχύει οπωσδήποτε στα χρόνια της παιδικής ηλικίας, ωστόσο και στα ενήλικα χρόνια παραμένει εξαιρετικά σημαντικό ζήτημα για τα περισσότερα θηλαστικά. Ο Χάρλοου, στα πειράματα του με μαϊμουδάκια που αποχωρίστηκαν τις μητέρες τους, έδειξε ότι το πιο αρχέγονο άγχος είναι το άγχος αποχωρισμού. Τα μικρά ζώα, προτιμούσαν μία γούνινη κούκλα που δεν είχε μπιμπερό από μία συρμάτινη κούκλα που τα τάιζε κανονικά, προκειμένου να νιώσουν τη ζεστασιά της γούνας της και την αίσθηση σα να είναι κοντά με τη μητέρα τους. Στους ανθρώπους ισχύουν οι αντίστοιχες ανάγκες όπως φαίνεται από τρία χαρακτηριστικά παραδείγματα:

α) στις κοινωνίες όπου εφαρμόζεται η πρακτική του βουντού, αρκεί να δείξει ο μάγος με το κόκαλο ένα μέλος και αυτό σε μια – δύο μέρες είναι πολύ πιθανόν να αρρωστήσει και να πεθάνει. Ο λόγος είναι ότι από τη στιγμή που θα το δείξει ο μάγος, το άτομο αμέσως καθίσταται εκτός ομάδας και οι υπόλοιποι τού συμπεριφέρονται ως μελλοθάνατο. Τα συναισθήματα απελπισίας και απομόνωσης που κατακλύζουν το δύστυχο άτομο είναι ικανά να το σκοτώσουν σε ελάχιστες ημέρες.

β) στα Κιμπούτς του Ισραήλ ως γνωστόν, παρατηρήθηκαν περισσότεροι θάνατοι στα παιδιά που φιλοξενούνταν εκεί, περισσότερες ασθένειες και ανακλητική κατάθλιψη, μία συναισθηματική διαταραχή που εκδηλώνεται με άρνηση τους για δράση και απάθεια για τα συμβαίνοντα στο γύρω χώρο. Οι διαταραχές αυτές αποδόθηκαν στην ανυπαρξία συναισθηματικής επαφής των παιδιών με τους ανθρώπους που τα φροντίζανε, παρά το γεγονός ότι οι τους παρείχαν άριστη διατροφή και καθαριότητα. Επίσης σημαντικές ήταν και οι επιπτώσεις στη γνωστική τους ανάπτυξη που υπολειπόταν σοβαρά σε σχέση με τα παιδιά που μεγαλώνουν σε φυσιολογικές συνθήκες.

γ) οι έφηβοι που συνήθως ξεκινούν τη χρήση ναρκωτικών, ακόμη και αν προέρχονται από λειτουργικές οικογένειες, είναι άτομα που νοιώθουν τον εαυτό τους εκτός των κοινωνικών ομάδων που έχουν θεσμοθετηθεί και αναγνωριστεί όπως είναι οι σχολικές, οι αθλητικές, ή οι πολιτιστικές. Για το λόγο αυτό, και για να αποφύγουν τα αφόρητα καταθλιπτικά συναισθήματα που προκαλεί η απομόνωση, εισχωρούν σε μη θεσμοποιημένες ομάδες όπως αυτές των τοξικομανών, των παραπτωματιών, των ακραίων πολιτικών και θρησκευτικών σχηματισμών. Λέγεται ότι πριν τη διάδοση των ναρκωτικών στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα, τα περιθωριακά άτομα εισχωρούσαν σε ακραία πολιτικά κόμματα ενώ μετά τη δεκαετία του ’50 τα αντίστοιχα άτομα κατευθύνθηκαν στον κόσμο των ναρκωτικών. Σε ντοκιμαντέρ που γυρίστηκαν σε πολύ φτωχές χώρες, φάνηκε ότι ο πιο επιβαρυντικός παράγοντας για την εξώθηση των παιδιών στην αλητεία, στην πορνεία και στα ναρκωτικά, ήταν το γεγονός ότι λόγω της φτώχειας τα παιδιά αυτά δεν τα «έβλεπαν», ήταν αόρατα ή δεν έδειχναν ότι επισημαίνουν την παρουσία τους τα άτομα των ανώτερων τάξεων.

Το «ανήκειν» (belongingness) είναι μια βασική ανάγκη και προϋπόθεση που ο άνθρωπος χρειάζεται για να νιώσει ότι ως άτομο αξίζει. Για ένα παιδί είναι καίριας σημασίας προκειμένου να αναπτυχθεί. Στην αρχή συνήθως επιθυμεί να τον αγαπά η μητέρα, μετά να ανήκει στην οικογένεια, στο σχολικό περιβάλλον, στην κοινωνία, στην ανθρωπότητα. Η ομάδα παρέχει «συναισθηματική ανατροφή» υποστηρίζοντας την αυτοεκτίμηση των μελών και την αίσθηση της ταυτότητας τους. Τα άτομα προσπαθούν να προσαρμοστούν και να ενταχθούν στην ομάδα και όταν δεν το καταφέρνουν αισθάνονται ντροπή.

Η ένταξη και προσαρμογή σε μία κοινωνία – κοινότητα προϋποθέτει την πλήρωση κριτηρίων, άλλες φορές θεσμοθετημένων, άλλες όχι. Για παράδειγμα, για να ανήκει ένα άτομο σε μία κοινωνία – κράτος πρέπει να αποκτήσει την ιθαγένεια, τη μόρφωση. Για να έχει δικαίωμα σε δημόσιο αξίωμα ή πολιτικά δικαιώματα θα πρέπει να έχει υπηρετήσει τη στρατιωτική θητεία και να είναι υγιής. Για να ανήκει κάποιος σε επιστημονικό σύλλογο θα χρειαστεί το ανάλογο πανεπιστημιακό πτυχίο και ενδεχομένως και άλλες διακρίσεις. Για να συμμετέχει σε μία ομάδα καταδρομέων πρέπει να έχει λάβει την κατάλληλη εκπαίδευση κ.ο.κ.

Οι σημαντικές σχέσεις σε ένα κοινωνικό δίκτυο προκαλούν νευρολογικές και συναισθηματικές αλλαγές, από την πρώτη ακόμη ηλικία, αφήνουν ένα «κατακάθι». Σε δεύτερη φάση εσωτερικοποιούνται και γίνονται μοντέλα για τις μελλοντικές μας κοινωνικές αλληλεπιδράσεις. Έτσι, δομείται σταδιακά ένας εσωτερικός κόσμος σχέσεων, που συνήθως παρεμβάλλεται στις σχέσεις που δομούν τα άτομα ως ενήλικες στις κοινωνικές τους αλληλεπιδράσεις. Τα άτομα δρουν και αντιδρούν όχι μόνο με έναν πραγματικό Άλλο, με τους πραγματικούς ανθρώπους που έρχονται σε επαφή, αλλά και με έναν εσωτερικό Άλλο, που έχει από παλιά εγκαθιδρυθεί και έχει τη δύναμη να επηρεάζει την συναισθηματική κατάσταση τους.

Οι ουσιαστικές σχέσεις με τις αγαπημένες κοινωνικές μας αλληλεπιδράσεις συνήθως ωφελούν την σωματική μας υγεία, ενώ οι εχθρικές μπορούν να επενεργήσουν στο σώμα σα μολυσματικός παράγοντας. Οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις αλλάζουν όλα τα άτομα που συμμετέχουν και νευρολογικά και συναισθηματικά, μιας και τα συναισθήματα μεταδίδονται.

Τόσο στους ανθρώπους, όσο και στο ζωικό βασίλειο, υπάρχουν συγκεκριμένες χρονικές περίοδοι όπου θα πρέπει να ολοκληρωθούν ορισμένες διαδικασίες, όπως π.χ. η ανάπτυξη της γλώσσας. Αν αυτή η περίοδος παρέλθει χωρίς να έχουν δοθεί τα κατάλληλα ερεθίσματα, καμία μεταγενέστερη προσπάθεια δεν θα καταφέρει να αποκαταστήσει την συγκεκριμένη έλλειψη.

Για παράδειγμα, οι νεογέννητες χήνες φαίνονται γενετικά προκαθορισμένες να ακολουθήσουν το πρώτο διήμερο μετά τη γέννηση τη μητέρα τους. Εάν αυτή απουσιάζει και μόνο για δύο ημέρες θα ακολουθήσουν οποιαδήποτε άλλη κινούμενη μορφή. Το ίδιο θα συμβεί και με την ανάπτυξη του κελαηδίσματος σε μερικά πουλιά. Για κάποιο συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, τα αρσενικά νεαρά πουλιά θα πρέπει να ακούσουν το τραγούδι φλερτάρισμα των άλλων ενήλικων πουλιών. Μόνο αν αυτό συμβεί σε αυτήν την περίοδο, και ταυτόχρονα τον επόμενο χρόνο εκκριθεί και η κατάλληλη τεστοστερόνη, θα μπορέσουν τα νεαρά αρσενικά να κελαηδήσουν. Σε κάθε άλλη περίπτωση δε θα μπορέσουν να έλξουν θηλυκά και συνεπώς δε θα μπορέσουν να αναπαραχθούν.

Στον άνθρωπο, αν ένα νεογέννητο στερηθεί οπτικά ερεθίσματα λόγω καταρράκτη, ή αν ένα παιδί στερηθεί τα λεκτικά ερεθίσματα λόγω κώφωσης, η αποκατάσταση σε αργότερο χρόνο δεν θα επαναφέρει τις απώλειες σε οπτική αντίληψη και ικανότητα λόγου. Η κρισιμότητα των χρονικών περιόδων αφορούν και συμπεριφορές που αφορούν στην κοινωνικοποίηση των θηλαστικών και των ανθρώπων. Πίθηκοι π.χ. που αποστερήθηκαν σε κρίσιμες χρονικές περιόδους την μητρική παρουσία, δεν κατάφεραν ποτέ να αποκτήσουν ώριμη συμπεριφορά, ενώ παρόμοια αποτελέσματα παρατηρήθηκαν και σε ανθρώπους. Αυτός είναι και ο λόγος που η ψυχοθεραπεία ατόμων με ελλιπή κοινωνικότητα παρουσιάζει μεγάλες και συχνά ανυπέρβλητες δυσκολίες, όταν συντελείται σε ώριμη ηλικία.

Είναι γνωστό ότι τα πολύ μικρά παιδιά κατακτούν τη μονιμότητα του αντικειμένου σε συγκεκριμένη ηλικία. Αυτό σημαίνει ότι από τότε και εφεξής γνωρίζουν πως παρά το ότι δεν βλέπουν την καρέκλα σε ένα άλλο δωμάτιο, αυτή μάλλον είναι εκεί όπως είναι κάθε ημέρα. Το ίδιο συμβαίνει και με τα πρόσωπα. Από μία χρονική στιγμή και μετά γνωρίζουν ότι η μαμά τους θα ξαναέρθει, παρά το ότι τη συγκεκριμένη στιγμή δεν τη βλέπουν. Με αυτό τον τρόπο, όπως όλες οι έννοιες και τα αντικείμενα, εσωτερικεύονται και τα πρόσωπα (χαρακτήρες και συμπεριφορές). Αυτά συνήθως δεν είναι μόνιμα, και μεταλλάσσονται με την πραγματική ζωή. Η ανεπιτυχής εγκατάσταση και εσωτερίκευση καλών προσώπων – σχέσεων στον ψυχικό κόσμο των παιδιών είναι δυνατόν να οδηγήσει στο μέλλον σε καταθλιπτική ψύχωση και μανιοκατάθλιψη.

Σημαντικότατη προϋπόθεση για να λειτουργήσουμε σε μία ομάδα είναι το να μοιραζόμαστε τα κοινά συναισθήματα που προκαλούνται στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις. Συνήθως μέσω νευρωνικών μηχανισμών μιμούμαστε τις εκφράσεις των προσώπων με τα οποία συναλλασσόμαστε. Η μίμηση αυτή μας βοηθά να πλησιάσουμε συναισθηματικά το άλλο άτομο. Όλα τα συναισθήματα που αναδύονται από την επικοινωνία περνούν από επεξεργασία.

Παραπέρα, ένα μικρό παιδί ακόμη και αν κατακτήσει τις βασικές κοινωνικές δεξιότητες, για να αντεπεξέλθει στις προβλεπόμενες απαιτήσεις της υποχρεωτικής σχολικής εκπαίδευσης, θα χρειαστεί ένα περιβάλλον που θα το διευκολύνει να αφομοιώσει τις παρεχόμενες γνώσεις. Ο ψυχαναλυτής Βίννικοτ έχει ορίσει ένα τέτοιου είδους περιβάλλον ως διευκολυντικό. Σε αυτό το περιβάλλον ο μαθητής θα αφομοιώσει τις απαιτούμενες γνώσεις και θα ολοκληρώσει μία αίσθηση ότι αξίζει, ότι έχει αυτό – αξία.

Σύμφωνα με τον ψυχολόγο Μάσλοου, ωστόσο, η αίσθηση του να ανήκει το άτομο σε ομάδα προηγείται ως ανάγκη αυτής της επίτευξης αυτό – αξίας (ότι αξίζει), της αυτό – εκτίμησης κ.ο.κ. Πολλές φορές, ειδικά στο χώρο της εκπαίδευσης, έχει υποτεθεί ότι η αίσθηση της αυτό – αξίας των μαθητών αναπτύσσεται από μια αίσθηση προσωπικών επιτευγμάτων, που είναι ανεξάρτητη από την αίσθηση του «ανήκειν». Δηλαδή υποτίθεται ότι τα παιδιά είναι ψυχολογικά καλά και μόνο αν επιτύχουν καλούς βαθμούς ή καταφέρνουν να λύνουν εύκολα μαθηματικά προβλήματα και να αναλύουν ποίηση. Ωστόσο, η αυτό – αξία μπορεί να αναπτυχθεί μόνο όταν ένα μαθητής – μέλος γίνεται αποδεκτός από την τάξη – κοινότητα - κοινωνία. Το «ανήκειν» είναι παραμελημένο στην εκπαίδευση, παρά το ότι είναι κεντρικός πυλώνας. Στο μάνατζμεντ υπάρχει τεράστια βιβλιογραφία το πώς αποδίδουν οι υπάλληλοι που νιώθουν το «ανήκειν». Οι μαθητές που δεν το νιώθουν αυτό παρατούν πιο εύκολα το σχολείο, γίνονται παραπτωματίες, και έχουν συχνότερες τάσεις αυτοκτονίας.

Και όμως, αναλογιζόμενοι το σε ποιες περιπτώσεις η εκπαίδευση απέτυχε να εκπαιδεύσει τους μαθητές σε βασικές κοινωνικές δεξιότητες, ώστε να μπορέσουν ισότιμα με την αποφοίτηση τους να ενταχθούν στην κοινωνία των ενηλίκων, θα δούμε ότι αυτές περιλαμβάνουν τις κατηγορίες μαθητών που δεν εντάχθηκαν στο σχολικό περιβάλλον επειδή διέφεραν. Είτε γιατί είχαν μαθησιακές δυσκολίες, είτε σωματικές αναπηρίες, καταγωγή από διαλυμένες οικογένειες, είχαν άλλο χρώμα δέρματος, πίστευαν σε άλλη θρησκεία, η καταγωγή τους ήταν από εθνικότητα υποβαθμισμένη, η οικονομική κατάσταση της οικογένειας τους ήταν ανεπαρκής. Αν εξαιρεθούν ορισμένες φωτεινές εξαιρέσεις, η μοίρα των «διαφορετικών» στις σχολικές κοινότητες είναι η μη – ένταξη. Την πραγματικότητα επιχειρούν να ανατρέψουν με πολλές δυσκολίες οι εκπαιδευτικοί των αντισταθμιστικών προγραμμάτων.

Η πραγματικότητα είναι ότι αυτό που συμβαίνει στις σχολικές κοινότητες που αποκλείει ορισμένους ανθρώπους από τις παροχές της, συμβαίνει και στις υπόλοιπες κοινωνικές ομάδες και στη κοινωνία γενικότερα. Η δύναμη της ομάδας είναι τόσο μεγάλη, που μπορεί να παρεκτραπεί άνετα από τους αρχικούς της στόχους και την κοινή λογική και παρόλα αυτά τα μέλη της να παραμένουν ενωμένα και να αλληλοστηρίζονται.

Η κοινωνική ομάδα έχει τεράστια δύναμη επειδή: α) δίνει ζωή (το μέλος ανήκει κάπου), β) επιβεβαιώνει, γ) υποστηρίζει και δ) αποδέχεται. Τα μέλη αφού ενταχθούν συνήθως αποδέχονται και τη νοοτροπία της ομάδας. Η υποταγή στην ομάδα επιτυγχάνεται χάρη στους φόβους των μελών. Οι φόβοι ενός μέλους απέναντι στην ομάδα είναι α) η έκρηξη μίσους από τους υπόλοιπους αν ξεφύγει από την ομάδα, β) ότι θα καταστραφεί, γ) ότι θα εγκαταλειφθεί. Αυτοί ακριβώς οι φόβοι των μελών δίνουν δύναμη στην ομάδα ώστε να είναι α) υπεραπαιτητική, β) «καταβρωχθιστική», γ) μη ανταποδοτική (επιβιώνει είτε με το μέλος είτε χωρίς, ενώ το αντίστροφο δεν συμβαίνει), δ) αδιάκριτη. Υπάρχουν ομάδες που απαιτούν ακόμη και τις ζωές των μελών τους, όπως συμβαίνει σε αιρέσεις που απαιτούν ομαδικές αυτοκτονίες, ενώ η ανυπακοή προκαλεί τρομερούς φόβους αντεκδίκησης.

Συνήθως σε ολοκληρωτικές ομάδες, η αποχώρηση σημαίνει και πλήρη απομόνωση. Αυτό επιτυγχάνεται σε ομάδες όπου όλη η κοινωνική ζωή ενός ατόμου – μέλους αποτελείται από σχέσεις με μέλη της ομάδας. Για παράδειγμα, ένα μέλος που είναι παντρεμένο με επίσης μέλος, που εργάζεται σε εργοδότη – μέλος κ.ο.κ. Για έναν τέτοιο άνθρωπο η αποχώρηση από την ομάδα σημαίνει και κοινωνική απομόνωση και ως εκ τούτου λίγοι τολμούν να αποχωρήσουν.

Οι ομάδες συνήθως επιβιώνουν χάρη στην ανάπτυξη ιστοριών και μύθων που αποκρύπτουν κάποια στοιχεία της πραγματικότητας ενώ υπερτονίζουν άλλα. Ένας εθνικός μύθος, για παράδειγμα, θα υπερτονίσει τις ηρωικές στιγμές της ιστορίας του έθνους, τις ενέργειες που έκαναν τα μέλη του για τη βελτίωση του πολιτισμού κ.α., και θα αποκρύψει ενδεχόμενες δολοπλοκίες, προπαγάνδες και εγκλήματα που έχουν διαπράξει. Συνήθως η κακή εικόνα, οι ανεπάρκειες, της ομάδας αποσιωπούνται. Αντίθετα προβάλλονται σαν χαρακτηριστικά του ηγέτη της ομάδας, κάποιου μέλους, ή μιας άλλης ομάδας.

Η ομάδα λειτουργεί και με άλλους «παράδοξους» τρόπους. Κάποια ανεπιθύμητα στοιχεία των ατόμων της ομάδας προβάλλονται σε άτομα της ομάδας που συνήθως έχουν μικρότερη ισχύ (αποδιοπομπαίος τράγος). Άλλα στοιχεία προβάλλονται σε άλλες ομάδες (εμείς οι καλοί, αυτοί οι εγκληματίες). Στο φαινόμενο του αποδιοπομπαίου τράγου συρρικνώνεται όλη η κακία της ομάδας. Στα μέλη αυτά οι υπόλοιποι αντιδρούν με υπερπροστασία αλλά και με ζήλια για την προνομιακή τους θέση. Άλλος τρόπος είναι η δημιουργία υποομάδων.

Υπάρχουν άπειρες κοινωνικές ομάδες: εθνικές, φυλετικές, πολιτικές, θρησκευτικές, πολιτιστικές, αθλητικές, εργασιακές, συνδικαλιστικές, καλλιτεχνικές, παράνομες, τρομοκρατικές, εθνικιστικές, φασιστικές, δημοκρατικές, τοπικές, σύλλογοι, σωματεία…

Προκειμένου να συμμετέχει ένας άνθρωπος σε μία, ή περισσότερες εξ αυτών θα χρειαστεί να ασπαστεί τη νοοτροπία τους. Να συνεργαστεί!

Δεδομένου ότι ο άνθρωπος δε μπορεί να ζήσει χωρίς να είναι μέλος ομάδας (ακόμη και οι ερημίτες είναι μέλη του μοναχισμού), χρειάζεται να γνωρίζει και χρησιμοποιεί μία βασική ανθρώπινη δεξιότητα: να συνεργάζεται. Σε άλλη περίπτωση θα εκδιωχθεί και θα βρεθεί στο περιθώριο (περιθωριακοί τύποι, φυλακές, ψυχιατρεία, απομονωμένα νησιά ως πολιτικός κρατούμενος κ.α.).

Άνθρωποι, που λόγω κακών συνθηκών απέτυχαν στο να μάθουν να συνεργάζονται, αντιμετωπίζουν μεγάλες δυσκολίες στην ένταξη σε κοινωνικές ομάδες. Ακόμη και μεταξύ κακοποιών και παρανόμων (π.χ. Μαφία) ισχύουν κώδικες δεοντολογίας και τιμής, που σε κανέναν δεν επιτρέπεται να παραβεί. Συμπερασματικά, αφού το «ανήκειν» (belongingness) είναι μια βασική ανθρώπινη ανάγκη, το άτομο θα χρειαστεί να μάθει να συνεργάζεται, μιας και η συνεργασία αποτελεί προϋπόθεση για τη συμμετοχή ακόμη και στις ομάδες με τους πιο χαλαρούς δεσμούς.

Η ανάγκη για έλεγχο / κυριαρχία

Στην περίπτωση που το άτομο γίνει δεκτό σε μία κοινωνική ομάδα, καλύπτει αυτόματα μία βασικότατη ανάγκη του, ενώ δημιουργούνται άλλες ανάγκες που πριν τη συμμετοχή στην ομάδα δεν υπήρχαν. Είναι οι ανάγκες του κοινωνικού κύρους, της απόκτησης εξουσίας και επιρροής στην ομάδα. Με εξαίρεση ορισμένες σπάνιες ομάδες που η ισότητα των μελών επιβάλλεται, όπως οι κοινότητες των χίπις ή των πρώτων χριστιανών, σε όλες τις άλλες υπάρχουν και λειτουργούν ιεραρχίες. Συνήθως, όταν ένα νέο μέλος γίνεται δεκτό, ξεκινά από την κατώτατη βαθμίδα εξουσίας. Σε πολλές ομάδες διενεργείται μία τελετή υποδοχής και το νέο μέλος περνά μία περίοδο δοκιμασίας. Ο νέος δόκιμος κρίνεται στο τέλος της περιόδου αν είναι έτοιμος να γίνει πλήρες μέλος, που θα απολαμβάνει όλα τα συνεπαγόμενα δικαιώματα.

Από το σημείο που γίνεται μέλος και μετά, ανάλογα με την ομάδα, θα έχει ή δεν θα έχει πιθανότητες να αποκτήσει περισσότερη ισχύ. Άλλες ομάδες επιτρέπουν αυτή τη μετακίνηση ισχύος που ονομάζεται κοινωνική κινητικότητα, και άλλες όχι. Στην αρχαία Αθήνα, για παράδειγμα, ένα άτομο που ερχόταν ως σκλάβος, σε καμία περίπτωση δεν μπορούσε να αποκτήσει πολιτικά δικαιώματα. Αντίθετα σε τροφοσυλλεκτικές ομάδες, η κοινωνική κινητικότητα ήταν πιο ελαστική και γινόταν αρχηγός ο πιο δυνατός αρσενικός, το άτομο που θα έφερνε περισσότερο κυνήγι και θα προστάτευε καλύτερα την ομάδα από τους φυσικούς της εχθρούς.

Ανάλογα παραδείγματα κοινωνικής οργάνωσης και κινητικότητας βρίσκουμε σε πολλά από τα ζώα της φύσης, ειδικότερα τα κοινωνικά που ζουν σε ιεραρχίες, όπως τους λύκους, τα λιοντάρια και φυσικά τα πιθηκοειδή. Το κυρίαρχο αρσενικό, μέχρις ότου αμφισβητηθεί και νικηθεί από ένα νεώτερο, έχει κοντά του τα περισσότερα θηλυκά και δέχεται κινήσεις υποταγής από τα υπόλοιπα αρσενικά, απειλώντας σε αντίθετη περίπτωση να τιμωρήσει τους αποστάτες. Οποιοσδήποτε επίδοξος διάδοχος θα πρέπει πρώτα να προετοιμαστεί καλά, μιας και η μάχη με το κυρίαρχο μπορεί να σημαίνει, σε περίπτωση ήττας, ακόμη και το θάνατο του.

Το θέμα της απόκτησης ισχύος έχει άμεση σχέση και με αυτό του ζωτικού χώρου. Ως ζωτικός χώρος ορίζεται ο απαραίτητος χώρος που απαιτείται προκειμένου το άτομο να ζήσει και να αναπτυχθεί. Ο ζωτικός χώρος είναι πράγματι απαραίτητος, και όταν δεν υφίσταται παρατηρούνται ανώμαλες συμπεριφορές. Σε πείραμα με ποντίκια όπου οι ερευνητές σκόπιμα δημιούργησαν υπερπληθυσμό, προκειμένου να μειώσουν δραστικά το ζωτικό χώρο των πειραματόζωων, οι μάνες έφτασαν να σκοτώνουν τα μικρά τους. Σε αντίστοιχες καταστάσεις περιορισμού του ζωτικού τους χώρου, οι άνθρωποι επίσης εκδηλώνουν ανώμαλες συμπεριφορές και αντιμαχίες.

Ενώ ωστόσο η ύπαρξη ενός απαραίτητου ζωτικού χώρου είναι φυσιολογική ανάγκη, το πόσο μεγάλος πρέπει να είναι αυτός είναι θέμα προσωπικής αντίληψης και της κυριαρχικότητας που επιδεικνύει το κάθε άτομο. Τα άτομα με μεγάλη κοινωνική ισχύ και κύρος απαιτούν μεγάλο ζωτικό χώρο, ενώ τα άτομα χαμηλού κύρους συμβιβάζονται σε μικρότερο. Άλλες παράμετροι που καθορίζουν το μέγεθος του χώρου μπορεί να είναι πολιτισμικοί, οικονομικοί, γεωγραφικοί κ.α.

Ο βαθμός που ένας άνθρωπος θα συνεργαστεί σε μία κοινωνική ομάδα, και σε ποιο βαθμό θα διεκδικήσει ένα πιο κυριαρχικό – αρχηγικό ρόλο είναι θέμα πολύπλοκο και εξαρτάται εν μέρει αρκετά από το πόσο συνεργατικό / κυριαρχικό έχει μάθει να είναι στις προσωπικές κοινωνικές του σχέσεις από την πολύ μικρή του ηλικία.

Η κυριαρχικότητα (dominance) στο νήπιο ξεκινά με τον έλεγχο του σώματος και επεκτείνεται στον έλεγχο του περιβάλλοντος. Για να αναπτυχθεί υγιής κυριαρχικότητα στο παιδί, θα πρέπει η μητέρα να είναι κάτι παραπάνω από παροχέας φροντίδας. Απαιτείται να λειτουργήσει ως «ασφαλής βάση» από όπου το παιδί θα ξεκινήσει να αποκτά δεξιότητες και εμπειρία. Η επαρκής μητέρα αρχίζει έχοντας σχεδόν πλήρη προσαρμογή στις ανάγκες του βρέφους της, και καθώς ο χρόνος περνά, προσαρμόζεται λιγότερο και λιγότερο πλήρως, σταδιακά, ανάλογα με την αναπτυσσόμενη ικανότητα του βρέφους να χειρίζεται την «απομάκρυνση» της. Η κυριαρχικότητα του ατόμου χρειάζεται να αναπτυχθεί, πάντα εντός ορισμένων ορίων, όπως τόνιζε ο ψυχαναλυτής Βίννικοτ που την ονόμαζε παντοδυναμία.

Η κυριαρχικότητα, και οι συνέπειες που μπορεί να έχει αυτού του είδους η συμπεριφορά των ατόμων για την ομάδα, έγιναν αντικείμενο κοινωνικού ελέγχου από τις απαρχές της οργάνωσης των ανθρώπινων κοινοτήτων. Τέτοιου είδους κοινωνικός έλεγχος λειτουργεί εξάλλου και στα θηλαστικά. Π.χ. όταν ένας νεαρός αρσενικός μπαμπουίνος νιώσει αρκετά δυνατός διεκδικεί τροφή και θηλυκά και έλεγχο στην ομάδα. Τότε είναι που θα του επιτεθεί το αρχηγικό αρσενικό. Αν ηττηθεί επιστρέφει στην θέση που είχε προηγουμένως σταματώντας τις διεκδικήσεις. Αν όμως καταφέρει ναι νικήσει το αρσενικό – αρχηγό, τότε αναλαμβάνει την αρχηγία και απολαμβάνει τα προνόμια του αρχηγού, παλεύοντας ταυτόχρονα να διατηρήσει την επαπειλούμενη θέση του.

Στις ανθρώπινες κοινωνίες αντίστοιχα το ίδιο συμβαίνει τηρουμένων των αναλογιών με τις διαδικασίες εκλογής αρχηγών σε ποικίλες ομάδες, όπως πολιτικά κόμματα, επιχειρήσεις, κυβερνήσεις κ.α. Πέρα ωστόσο από τον καθεαυτό κοινωνικό έλεγχο, έχουν αναπτυχθεί και εσωτερικά συστήματα περιορισμού της κυριαρχικότητας. Με αυτά το άτομο ελέγχει μόνο του την κυριαρχικότητα του, ειδικά σε στιγμές που δεν είναι θεατό, πριν καν ακόμη εκδηλώσει μια συμπεριφορά, τότε που ακόμη την σκέφτεται και την προγραμματίζει. Το ηθικό αυτό σύστημα που συνήθως ονομάζεται «αμαρτία», περιορίζει το άτομο με τρόπο που η ομάδα ούτε καν τις πιο πολλές φορές γνωρίζει. Αν το άτομο παραβεί αυτό το ηθικό σύστημα και αμαρτήσει, τότε γνωρίζει ότι θα έχει συνέπειες, ακόμη και αν κανείς ποτέ δεν το μάθει. Υποτίθεται ότι υπάρχει ένα «άγρυπνο μάτι» που όλα τα ελέγχει και είτε άμεσα, είτε αργότερα, είτε ακόμη και στη μετά – θάνατο ζωή τιμωρεί τον «αμαρτωλό». Η αχορταγιά, η απληστία, η βουλιμία, η λαγνεία και άλλα αμαρτήματα είναι «ύβρεις» που τιμωρούνται σε όλους τους πολιτισμούς, σε όλες τις εποχές, είτε από τους ανθρώπους είτε από τους θεούς…

Οπωσδήποτε ο περιορισμός της κυριαρχικότητας επιδρά και στην αναπαραγωγή του δεδομένου και λειτουργούντος συστήματος αξιών, νοοτροπίας και κατανομής της κοινωνικής δύναμης. Η επαναστατικότητα, μιας και απειλεί το σύστημα, αν δεν υποστηριχθεί από σημαντικό μέρος της κοινότητας ή της κοινωνίας εκλαμβάνεται ως απειλή και εξουδετερώνεται.

Την εκδήλωση της μη υγιούς κυριαρχικότητας αντιλαμβανόμαστε συνεχώς στην καθημερινή ζωή. Ο άνθρωπος που θα κλέψει τη σειρά του άλλου, άνθρωπος που θα διπλοπαρκάρει, το περίπτερο που θα πιάσει όλο το πεζοδρόμιο.

Η κυριαρχικότητα μπορεί να είναι τόσο ευαίσθητη που ακόμη και το κοίταγμα κάποιου να ενοχλήσει το κυριαρχικό άτομο. Τους παλιούς αφέντες π.χ. οι σκλάβοι ποτέ δεν τους κοιτούσαν στα μάτια. Το ίδιο και τους βασιλείς οι υπήκοοι τους. Ορισμένα άτομα αντιλαμβάνονται το κοίταγμα ακόμη και στην πλάτη τους. Ή ενοχλούνται και από το κοίταγμα σε δικό τους αντικείμενο, π.χ. το αυτοκίνητο τους.

Η απάντηση στην εκδήλωση αυτής της κυριαρχικότητας μπορεί να γίνει με ποικίλους τρόπους. Από το αντι –κοίταγμα, που μπορεί να είναι και θυμωμένο, μέχρι τη διαπλοκή σε σωματική πάλη ή εκστόμιση απειλής. Άλλοι τρόποι, ασυνείδητοι τις περισσότερες φορές, μπορεί να είναι το βήξιμο, το φτάρνισμα, το σφύριγμα ενός σκοπού, το κοκκίνισμα του προσώπου κ.α. Σε όλες τις περιπτώσεις το άτομο δείχνει την ενόχληση του για την παραβίαση ενός νοητού χώρου, που κατά τη γνώμη του ελέγχει και δεν έδωσε την άδεια εισόδου.

Η κυριαρχικότητα και η εκδήλωση της μπορεί να γίνει με δύο μορφές: μία «κακή» (παθολογική, ακραία) και μία «καλή» (υγιή, ώριμη).

Παθολογική κυριαρχικότητα

Η υιοθέτηση ή /και η εκδήλωση μίας παθολογικής κυριαρχικότητας είναι από τα πιο δυσλειτουργικά στοιχεία που μπορεί να εμφανιστούν στις σχέσεις μιας κοινωνικής ομάδας, γι ‘ αυτό και αποθαρρύνονται εκ της γένεσης τους. Από τις πιο απλές μορφές κυριαρχικότητας, όπου ένα βρέφος μπορεί να κλάψει προκειμένου να πετύχει κάτι εκτός της κάλυψης των βασικών του αναγκών, έως τις πιο πολύπλοκες μορφές επαναστατικών αγώνων, οι κοινωνικές ομάδες φοβούνται την εκδήλωση της «κακής» αυτής τάσης των ατόμων που την εκδηλώνουν. Η διάσημη ψυχαναλύτρια Μέλανι Κλάιν δίδασκε στα μέσα του 20ου αιώνα, ότι και τα πιο μικρά βρέφη όταν κάνουν μία ζημιά στο σπίτι την κάνουν ενσυνείδητα, προκειμένου να αποκτήσουν έλεγχο και του άψυχου και του έμψυχου περιβάλλοντος του σπιτιού τους. Με άλλα λόγια εκδηλώνουν την κυριαρχικότητα τους και «ζυγίζουν» τις συνέπειες από αυτή. Αν τίποτε δεν τους σταματήσει προχωρούν σε επόμενο στόχο κατάκτησης.

Οι θρησκείες ανά τον κόσμο και διαχρονικά, επίσης έχουν αναθεματίσει την τάση για διαρκή κατάκτηση και επικράτηση. Με εξαίρεση τις προτροπές τους για διάδοση τους μέσω ιεραποστολών, οι ίδιες και οι εκπρόσωποι της θεωρούν συνήθως ως αρετή της συνεργατικότητα και ως κακό την κυριαρχικότητα. Η ίδια η Γένεση μας διδάσκει ότι ο Θεός τιμώρησε τον Αδάμ που έφαγε το μήλο (κυριαρχικότητα) ενώ ο ίδιος (αρχηγός) του το είχε απαγορέψει. Επίσης στην αρχαία Ελληνική Τραγωδία, ο κυριαρχικός διαπράττει ύβρη και γι’ αυτό τιμωρείται. Τέλος ο Φρόιντ μίλησε για την οιδιπόδεια επιθυμία (πατροκτονία), ή την επιθυμία να καταλάβει ένα μέλος μίας ομάδας την αρχηγία της ως αρχέγονη επιθυμία όλων των ανθρώπων.

Η ιστορία επιβεβαιώνει ότι πράγματι σε όλες τις μεγάλες αυτοκρατορίες, τις δυναστείες και τις λαμπρές εκστρατείες υπήρχαν ίντριγκες, μυστικές συνεννοήσεις, προδοσίες και μηχανορραφίες προκειμένου να φύγει η εξουσία από κάποιους και να πάει σε κάποιους άλλους.

Όλες αυτές δεν είναι τίποτε περισσότερο από μορφές κυριαρχικότητας. Ο βαθμός της παθολογίας της κυριαρχικότητα ποικίλει, ανάλογα από τις συνέπειες που θα έχει σε άλλους. Για παράδειγμα, αν οδηγήσει στην ανατροπή ενός τυραννικού καθεστώτος τότε όχι μόνο δεν θεωρείται παθολογική αλλά το αντίθετο επιθυμητή. Αν από την άλλη, προκαλέσει φόνο προκειμένου να διενεργήσει κλοπή, τότε είναι όχι μόνο ηθικώς καταδικασμένη αλλά διώκεται και ποινικά.

Οι ακραία μορφή κυριαρχικότητας εκφράζεται με τον όρο ψυχοπαθητικότητα /κοινωνικοπαθητικότητα που χρησιμοποιείται στην ψυχιατρική. Οι άνθρωποι με ψυχοπαθητική συμπεριφορά αποτυχαίνουν να αναγνωρίσουν και να ανταποκριθούν συναισθηματικά όταν οι γύρω τους εκφράζουν θλίψη. Έτσι αποτυχαίνουν στο να κατανοήσουν γιατί θα πρέπει να αποφύγουν συμπεριφορές που προκαλούν θλίψη στους άλλους. Επίσης οι άνθρωποι με ψυχοπάθεια δεν μπορούν να επεξεργαστούν το συναίσθημα του φόβου και αυτό καθρεφτίζεται στην εγκεφαλική τους δραστηριότητα. Η μη ανταπόκριση στο πόνο των άλλων, σε συνδυασμό με τη μη βίωση φόβου κάνει τους ψυχοπαθητικούς να μη βάζουν κανένα φρένο στην κυριαρχικότητα τους. Επόμενο είναι το να συμπεριφέρονται ανώμαλα, και όχι με συνεργατικό τρόπο στις κοινωνικές ομάδες που ζουν. Μάλιστα, επειδή δεν συνάπτουν στενούς δεσμούς με τα μέλη της ομάδας τους, δεν έχουν κανέναν ενδοιασμό να την παρατήσουν και να βρουν καινούργια ομάδα, όταν γίνει γνωστή η αντικοινωνική τους τάση.

Το ψυχοπαθητικό στοιχείο βρίσκεται σε όλες τις μορφές ακραίας αντικοινωνικής συμπεριφοράς και ανέκαθεν εξοστρακίζεται από κάθε κοινωνική ομάδα για τα δεινά που προκαλεί. Ψυχροί δολοφόνοι, ανελέητοι κλέφτες, εμπρηστές, βασανιστές ζώων, βιαστές, βασανιστές κρατουμένων παρουσιάζουν αυτό το κοινό χαρακτηριστικό.

Σύμφωνα με τη θέση συγκεκριμένων φιλοσοφιών και θρησκειών, ο άνθρωπος έτσι και αλλιώς γεννιέται «φύσει κακός», και ως εκ τούτου πρέπει να παρέμβει συγκεκριμένη εκπαίδευση και θρησκευτική άσκηση προκειμένου να αποφευχθεί. Για τους ψυχολόγους είναι συνήθως απόρροια ελλιπών και διαταραγμένων σχέσεων της βρεφικής και παιδικής ηλικίας.

Υγιής κυριαρχικότητα

Οι θρησκείες συνήθως αποθαρρύνουν την εκδήλωση κυριαρχικότητας. Προάγουν την εικόνα όλης της ανθρωπότητας ως ίδιας με αυτή μιας αρμονικής οικογένειας, με αρχηγό το Θεό, και όλους τους ανθρώπους να είναι μεταξύ τους αδέρφια. Για να αποφευχθεί οποιαδήποτε επιθυμία περαιτέρω κατάκτησης, διδάσκουν ότι ο αρχηγός – Πατέρας αγαπά όλα τα παιδιά του το ίδιο και έτσι δεν υπάρχει λόγος να μην είναι όλοι ίσοι και να επιθυμούν διαφορετική μεταχείριση.

Ωστόσο, καλώς ή κακώς, οι άνθρωποι δεν έχουν τις ίδιες ικανότητες, δεν εργάζονται με τον ίδιο ρυθμό, δεν προβληματίζονται το ίδιο για τα ίδια ζητήματα. Αποτέλεσμα είναι οι άνθρωποι, ακόμη και σε μία μικρή ομάδα, να ξεχωρίζουν. Μάλιστα, είναι δικαίωμα τους όταν έχουν εργαστεί περισσότερο από άλλους για κάτι, να απαιτούν και μεγαλύτερη απολαβή της ωφέλειας. Έτσι, η ύπαρξη μιας κοινωνίας των ίσων, που για πάντα μένουν ίσοι και εντελώς δίκαια διάγουν τις κοινωνικές τους ζωές δια μέσω των γενεών, μάλλον είναι μία ουτοπία που ποτέ δεν θα μπορούσε να ισχύσει.

Αντ’ αυτής, μία κοινωνία, όπου ο καθένας σεβόμενος την ύπαρξη και τα θέλω των άλλων, μπορεί να απαιτήσει (να κυριαρχήσει) το μερίδιο κοινωνικής ισχύος που του αναλογεί, είναι και δίκαιο και εφαρμόσιμο. Η υγιής κυριαρχικότητα (άμιλλα) προβάλλεται ούτως ή άλλως ως ιδανικό σε αθλητικούς και καλλιτεχνικούς διαγωνισμούς (π.χ. την Ολυμπιάδα), όπου, τουλάχιστον όπως υποτίθεται, όλοι ξεκινούν από τις ίδιες αφετηρίες, παλεύουν με τις ίδιες συνθήκες και κανόνες και κατατάσσονται στην τελική βαθμολογία ανάλογα με την αξία τους. Το σημείο της κυριαρχίας, τα σηκωμένα χέρια του νικητή μετά τον αγώνα, είναι σε όλους μας πολύ αγαπητή. Η πιστή τήρηση των ανωτέρω προϋποθέσεων κάνει τους ανθρώπους να ετοιμάζονται χρόνια για να ξεπεράσουν τον εαυτό τους, σμιλεύουν τη δύναμη της θέλησης τους, νικούν τις κακές τους συνήθειες και τελειοποιούν το πνεύμα και το σώμα τους. Πραγματώνουν την υποχρέωση που έχουν ως Άνθρωποι να κοιτάξουν ψηλά (Άνθρωπος = αυτός που κοιτάει ψηλά). Αλήθεια, σε μία κοινωνία της τέλειας ισότητας, οπού κανείς δε μπορεί να δράσει διαφορετικά από τους άλλους, ποιο θα ήταν το κίνητρο για συνεχή βελτίωση, για νίκη της ασθένειας, του πόνου και του θανάτου;

Η απάντηση στο ερώτημα συνεργατικότητα ή κυριαρχικότητα είναι και τα δύο. Ίσως άλλοτε το ένα λίγο περισσότερο από το άλλο, και άλλοτε το άλλο περισσότερο από το ένα, ωστόσο, και τα δύο χαρακτηριστικά όταν λειτουργούν μόνα τους πρέπει να θεωρηθούν ως αρνητικές συμπεριφορές.

Η τέλεια συνεργατικότητα, η συμπεριφορά που σε όλα λέμε «ναι», όπου τίποτε προσωπικό δεν έχουμε να προσθέσουμε στη διάδραση του περιβάλλοντος μας, όπου η αυτοθυσία μας είναι στόχος και διαρκώς γυρίζουμε «και το άλλο μας μάγουλο», μας εξαφανίζει, μας αρρωσταίνει και οι σωματικές και ψυχικές ασθένειες του τύπου της κατάθλιψης μας περιμένουν. Άλλωστε το Εγώ του παιδιού, που θα το βοηθήσει σε όλη του τη ζωή να προσαρμόζεται στο περιβάλλον που ζει, εκφράζεται για πρώτη φορά όταν το μικρό παιδί ξεστομίσει τη λέξη «όχι».

Η τέλεια κυριαρχικότητα, από την άλλη, όπου δεν λαμβάνουμε υπόψη μας τις ανάγκες, τα θέλω και τον πόνο που προκαλούμε στους άλλους, είναι ούτως ή άλλως καταδικαστέα από όλες τις κοινωνίες και σε όλες τις εποχές. Εξαίρεση αποτελούν εγκλήματα και εγκληματικές συμπεριφορές που συμβαίνουν σε περιόδους πολέμων. Λένε «στον πόλεμο και στον έρωτα όλα επιτρέπονται» ή «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Χάρη σε τέτοιου είδους παραινέσεις και υπό την πλύση εγκεφάλων από προπαγάνδα, άνθρωποι όλων των εποχών έχουν διαπράξει τρομακτικά εγκλήματα. Όταν αργότερα βρίσκονται ενώπιον δικαστηρίων δικαιολογούνται λέγοντας ότι έτσι είχαν διαταχθεί να κάνουν, ότι βρισκόταν σε κατάσταση αμόκ, ότι δεν είχαν συνείδηση. Η αλήθεια, ωστόσο, είναι ότι τους είχε δημιουργηθεί από το περιβάλλον τους λανθασμένη εικόνα σχετικά με την ανεκτή κυριαρχικότητα που μπορούν να επιδείξουν, και φυσικά αυτοί συναίνεσαν και αποδέχτηκαν αυτήν την εικόνα εξαιτίας της γοητείας της δύναμης που πρόσκαιρα τους δόθηκε. Ορισμένοι εξ αυτών όταν συνειδητοποιήσουν τη δυστυχία που μπορεί να έχουν προκαλέσει, φτάνουν λόγω ενοχών στην αυτοκτονία.

Συνεπώς, η συνύπαρξη συνεργατικότητας με την κυριαρχικότητα δείχνει να είναι η ορθή λύση. Μία από τις πολλές φιλοσοφικές θεωρήσεις που συνηγορεί στα ανωτέρω, είναι η ανατολική φιλοσοφία που επίσης επινόησε το ευρέως γνωστό σχήμα Γιν και Γιανγκ. Στο διάσημο σχήμα το Γιν, θηλυκό, σύμβολο αγάπης, αποδοχής και συνεργατικότητας έχει ίσο ρόλο με το Γιανγκ, αρσενικό, σύμβολο δύναμης, κατάκτησης, αγωνιστικότητας. Η ακριβώς ίση έκταση που καταλαμβάνουν τα δύο στοιχεία στην εικόνα, προτρέπει ακριβώς στο τέλειο αποτέλεσμα που έχει η ισότιμη συνεργασία των δύο αυτών βασικότατων ψυχικών τάσεων.

Μία καλή ανάπτυξη της κυριαρχικότητας ξεκινά από την ψευδαίσθηση ότι τα πάντα μας ανήκουν, σταδιακά αυτή η ψευδαίσθηση διαλύεται, και τελικά το πρόσωπο φτάνει να αντιληφθεί ότι ούτε ακόμη και το σώμα του, ή τις σκέψεις του ενδέχεται να αδυνατεί να κυριαρχήσει. Η γνώση αυτή, αν και φέρνει ματαίωση των προσδοκιών μας, έχει συσχετισθεί αρκετά με τη σοφία της μεγάλης ηλικίας.

Οι τρεις «στόχοι» της επικοινωνίας

Η επικοινωνία εκτός των άλλων έχει ένα «μυστικό». Δεν απευθύνεται πάντα στον ίδιο στόχο. Η αποκρυπτογράφηση του που κάθε φορά στοχεύει μπορεί να βελτιώσει την αλληλεπίδραση (συναισθηματική και γνωστική) που μπορεί να έχουν δύο ή περισσότερα πρόσωπα.

Οι στόχοι της επικοινωνίας μπορεί να είναι τριών ειδών:

Α) Το πρόσωπο που μιλάει, ή κάνει νοήματα, θέλει να πει κάτι για τον ίδιο (π.χ. να κουνάει τα χέρια στη θάλασσα που σημαίνει ότι πνίγεται, να σφίγγει τη γραβάτα για να γίνει πιο επίσημος, να μιλήσει για τις απόψεις ή τα συναισθήματα του κ.α.).

Β) Το πρόσωπο που μιλάει, ή κάνει νοήματα, θέλει να πει κάτι σε ένα άλλο πρόσωπο (π.χ. ότι πλησιάζει τον άλλο ένα φίδι, ότι κατανόησε τις σκέψεις και τα συναισθήματα του, ότι τον συμπονά κ.α.).

Γ) το πρόσωπο που μιλάει, ή κάνει νοήματα, θέλει απλά να ζήσει μία κοινή εμπειρία, να μοιραστεί στιγμές με τον άλλο ή τους άλλους (π.χ. τους παροτρύνει να πάνε εκδρομή, να διοργανώσουν πάρτι, να προσέξουν το μουσικό κομμάτι που ακούγεται, να παρακολουθήσουν επιτέλους αυτόν τον αγώνα ποδοσφαίρου).

Είναι ευνόητο ότι για να υπάρξει μία καλή επικοινωνία μεταξύ δύο ή περισσότερων ατόμων θα χρειαστεί ένας κατάλληλος συνδυασμός και από τα τρία είδη στόχων που αυτή πρέπει να έχει. Ένα άτομο που μιλάει μόνο για τον εαυτό του και τις ανάγκες του γίνεται γρήγορα αντιπαθητικό. Επίσης κάποιος που μιλάει συνέχεια σε κάποιον χωρίς να εκθέτει τις δικές του απόψεις, δείχνει ότι κάνει το «δάσκαλο» ή κάτι κρύβει. Αντίστοιχα κάποιος που συνέχεια στρέφει τη συζήτηση σε μία κοινή εμπειρία, δείχνει να μη θέλει να μάθει για τα προσωπικά συναισθήματα και σκέψεις των μελών της ομάδας. Ο συνδυασμός των τριών στόχων, αναλόγως της περίστασης, είναι σε κάθε περίπτωση ο μεγάλος νικητής στην επίτευξη της καλής επικοινωνίας.

Μεγαλώνοντας υγιείς συναισθηματικά ενήλικες

Η ψυχολογική – ανθρωπολογική έρευνα μας επισημαίνει κάποια στοιχεία που είναι απαραίτητα στο μεγάλωμα των παιδιών, προκειμένου να αναπτυχθούν ως ενήλικες με υγιή ψυχισμό και κατάλληλες συναισθηματικές αντιδράσεις.

1. Εξ αρχάς είναι σημαντικό να γίνονται σωστά το κράτημα και η φυσική επαφή (άγγιγμα) με το βρέφος /παιδί, καθώς και οι ρουτίνες και τελετουργίες (μπάνιο, τάισμα, καθάρισμα), ώστε να εμπεδωθεί η σταθερότητα που είναι απαραίτητη για την ανάπτυξη αίσθησης ασφάλειας. Αν όλα πηγαίνουν επαρκώς καλά, το παιδί νιώθει ότι το νοιάζονται και το αγαπούν. Επίσης, αρχίζει να κατανοεί το σώμα του και να μαθαίνει τους βασικούς κανόνες της κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Το άγγιγμα βοηθά την κοινωνική, συναισθηματική και γνωστική ανάπτυξη του παιδιού.

2. Η ύπαρξη ρουτινών (στο μπάνιο, στον ύπνο) βοηθούν το παιδί να κατανοεί τι του συμβαίνει και να προβλέπει τι θα του συμβεί. Έτσι, εάν μάθει ότι η μαμά το φιλάει στο μέτωπο όταν θα λείψει για λίγες ώρες, όταν του δοθεί το συγκεκριμένο φιλί μειώνεται το άγχος αποχωρισμού ώσπου η μαμά να γυρίσει.

3. Το δεύτερο σημαντικό είναι να δομηθεί μία σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ παιδιού και ενηλίκων κατά την οποία αναπτύσσονται διαδικασίες ασφαλούς προσκόλλησης. Γι αυτό το σκοπό μπορούν να χρησιμοποιηθούν παιχνίδια – αντικείμενα (αγαπημένο αρκουδάκι), παιχνίδια - δράσεις (κρυφτό), ιστορίες κ.α. όπου προκαλείται εμπιστοσύνη, χαλάρωση και χαρά.

4. Ρόλο μεγάλης σπουδαιότητας στο υγιές μεγάλωμα των παιδιών παίζει η αμοιβαιότητα. Η αμοιβαιότητα επιτυγχάνεται όταν ο ενήλικας σέβεται, προκαλεί, υποκινεί και ανταποκρίνεται κατάλληλα στο παιδί.

5. Όταν ο ενήλικας και το παιδί εργάζονται μαζί προκειμένου να ολοκληρώσουν μία εργασία που έχει κοινωνικό σκοπό και είναι πολιτισμικά αποδεκτή, τότε και οι δύο δομούν τη γνώση για το γεγονός μαζί, και κατανοούν ένα κοινό νόημα. Τα πολύ μικρά παιδιά έχουν ανάγκη να νιώθουν ότι υπάρχει μία συνέχεια και μία κοινή κατανόηση μεταξύ αυτών και των γονιών ή φροντιστών. Η κατανόηση αυτή συμπεριλαμβάνει κοινές ερμηνείες και συμβολικές αναπαραστάσεις για γεγονότα, σχέσεις και στόχους. Έλλειψη μιας κοινής κατανόησης, μπορεί να έχει καταστρεπτικά αποτελέσματα στον τρόπο που τα βρέφη αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους και τον τοποθετούν στον κόσμο.

6. Οπωσδήποτε το να νιώθει ένα παιδί ότι λειτουργεί σε κλίμα ασφάλειας και φροντίδας είναι ευνόητα απαραίτητο. Δεν φτάνει όμως. Το παιδί χρειάζεται να συμμετέχει σε δραστηριότητες ή χόμπι των μεγάλων, ώστε να νιώθει ότι δεν είναι μόνο το αντικείμενο της φροντίδας τους, αλλά συμμετέχει ισότιμα ως μέλος της παρέας των μεγάλων.

7. Η συνεργασία ενηλίκων και παιδιών είναι βέλτιστη όταν πραγματοποιείται με καθοδηγούμενη συμμετοχή, όπου ο ενήλικας καθοδηγεί τη συμμετοχή του παιδιού και δημιουργεί γέφυρες κατανόησης μεταξύ αυτών που καταλαβαίνει το παιδί και αυτών που καταλαβαίνει ο ίδιος. Η διαδικασία αυτή βοηθά την κατάκτηση από το παιδί των απαραίτητων γνώσεων του πολιτισμικού περιβάλλοντος στο οποίο ζει.

8. Βασικό στοιχείο για την ανάπτυξη του παιδιού είναι η αγάπη, τόσο γι’ αυτό και για το σώμα του, από ενήλικες που ανταποκρίνονται και μάλιστα γενναιόδωρα, και συνεχώς στοχεύουν στην ανάπτυξη της ευεξία τους.

9. Τα παιδιά είναι μιμητικά όντα. Μαθαίνουν περισσότερο από αυτό που βλέπουν τους γονείς τους να κάνουν, παρά από αυτό που οι γονείς τούς λένε. Αν ένας γονιός καπνίζει είναι ανώφελο να ζητάει το αντίθετο από τα παιδιά του. Όταν ένας γονιός γυμνάζεται, κολυμπάει ή μαθαίνει χορό, μπορεί να έλξει τα παιδιά του να κάνουν το ίδιο. Αν τέλος με το που γυρίζει σπίτι ανάβει την τηλεόραση, πολύ δύσκολα θα πείσει τα παιδιά του να διαβάσουν τα μαθήματα τους. Θα χρειαστεί να διαβάσει και αυτός, έστω και εφημερίδα.
https://sites.google.com/site/yannisvelikis/online_books-1/human_needs/emotion_needs